Dossier: etnisch profileren

De Europese definitie van etnisch profileren, die ook door Controle Alt Delete wordt gebruikt, is: “het gebruik van criteria of overwegingen omtrent ‘ras’, huidskleur, etniciteit, nationaliteit, taal en religie bij opsporing en rechtshandhaving – zowel op operationeel als organisatorisch niveau – terwijl daarvoor geen objectieve rechtvaardiging bestaat.”

Simpel gezegd: het is etnisch profileren als een wetshandhaver iemands (vermeende) ‘afkomst’ laat meespelen bij de beslissing om een persoon te controleren.

Een van de resultaten die we bewerkstelligd hebben, tezamen met Amnesty Nederland, is dat de politie vanaf januari 2018 de nieuwe definitie van etnisch profileren overgenomen heeft.

Vanuit Controle Alt Delete zien wij drie belangrijke oorzaken van etnisch profileren: etnisch geladen risicoprofielen, onbewuste en bewuste vooroordelen.

De eerste oorzaak is het gebruik van risicoprofielen die etniciteit bevatten. Risicoprofielen worden gebruikt om de kans op normovertreding van mensen of groepen te evalueren, scoren, berekenen of voorspellen. Een risicoprofiel is een set van één of meer criteria (indicatoren), op basis waarvan een inschatting wordt gemaakt van een risico op normovertreding en op basis waarvan vervolgens een selectiebeslissing wordt genomen. Kenmerkend voor risicoprofielen is dat deze door overheden of uitvoeringsorganisaties proactief worden ingezet, dus zonder concrete, geïndividualiseerde verdenking van normovertreding. Als deze risicoprofielen etniciteit bevatten, zoals bij de Belastingdienst, de politie of de Koninklijke Marechaussee, leidt dat tot etnisch profileren. De tweede oorzaak is bewuste vooroordelen bij wetshandhavers. Denk aan wetshandhavers die zich racistisch uitlaten of burgers racistisch uitschelden. De derde oorzaak is onbewuste vooroordelen bij wetshandhavers: vooroordelen waar zij zich niet van bewust zijn maar die wel leiden tot ongelijke behandeling.

Etnisch profileren schaadt het vertrouwen in wetshandhavers en gaat (in tegenstelling tot wat veel mensen denken) ten koste van effectieve criminaliteitsbestrijding. De documentaire ‘Verdacht’ geeft krachtig inzicht in de persoonlijke impact van etnisch profileren. Het is cruciaal dat wetshandhavers mensen altijd op hun individuele gedrag beoordelen en nooit op de groep waar zij toe behoren als zij geen verantwoordelijkheid hebben voor wat die groep als geheel doet.

Etnisch profileren is een vorm van discriminatie en is in strijd met de mensenrechten. Ieder onderzoek naar etnisch profileren dat de afgelopen jaren is uitgevoerd leverde indicaties op dat etnisch profileren vaak voorkomt. Zie bijvoorbeeld “De Controle van Marsmannetjes en ander Schorriemorrie” uit 2012, “Proactief politieoptreden vormt risico voor mensenrechten” uit 2013, “Etnisch profileren in Den Haag” uit 2014, “Ervaren discriminatie in Nederland” uit 2014, “effecten van ervaren selectiviteit bij politiecontroles” uit 2015, “Boeven vangen” uit 2016, “Beslissen in grensgebieden” uit 2016, de EU-MIDIS II rapportage uit 2017, “Politieaanpak van etnisch profileren in Amsterdam” uit 2019 en de “Monitor Etnisch Profileren” uit 2020.

Er is in Nederland discussie over de vraag hoe vaak etnisch profileren precies voorkomt. Er is geen eenduidig antwoord te geven omdat de meeste onderzoeken kwalitatief zijn. Er bestaan in Nederland geen kwantitatieve data over de omvang van etnisch profileren, doordat politiecontroles niet systematisch geregistreerd worden en doordat burgers niet jaarlijks hierop bevraagd worden in enquêtes. De Monitor Etnisch Profileren, die wij zelf uitvoerden met ondersteuning van onderzoeksbureau Talentenlab en de VU onder bijna 2000 respondenten in Amsterdam, liet zien dat Amsterdamse mannen met een niet-westerse migratieachtergrond (verhoudingsgewijs) twee keer vaker gecontroleerd worden dan Nederlands-Nederlandse mannen.

Over etnisch profileren door boa’s en de Koninklijke Marechaussee bestaan helemaal geen cijfers.

Ja, etnisch profileren is een structureel probleem. Beleid en instructies vragen soms expliciet van wetshandhavers om etnisch te profileren. Daarnaast worden er geen maatregelen getroffen tegen individuele wetshandhavers die zich schuldig maken aan etnisch profileren.

Het Kabinet staat toe dat etniciteit en nationaliteit worden gebruikt in risicoprofilering van burgers tegen wie geen enkele verdenking of aanwijzing van betrokkenheid bij enig strafbaar feit bestaat. Etnisch profileren is een structureel probleem omdat deze belangrijke oorzaak van etnisch profileren niet wordt aangepakt.

Zolang de overheid toestaat dat wetshandhavers die expliciet discrimineren in dienst blijven, creëert de overheid ruimte voor discriminatie. Voor zover wij weten is nog geen enkele agent, Marechaussee of boa disciplinair gestraft of ontslagen vanwege etnisch profileren. Ook hierdoor blijft etnisch profileren een structureel probleem.

Tot slot is er ook sprake van structurele ongelijke behandeling in de gehele strafrechtketen. Jongeren met en zonder migratieachtergrond even vaak aangeven dat zij strafbare feiten plegen. Toch blijkt dat mannen met een niet-westerse migratieachtergrond twee keer vaker gecontroleerd worden door de politie dan Nederlands-Nederlandse mannen. Jongeren met een migratieachtergrond hebben een vijf keer grotere kans om als verdachte aangemerkt te worden en een tien keer grotere kans om een celstraf te krijgen - voor hetzelfde delict. Verdachten met een migratieachtergrond worden bovendien zwaarder gestraft door de rechter.