De ‘Toeslagenaffaire’ gaat over veel meer dan alleen over discriminatie. Het gaat over de informatiepositie van de Tweede Kamer, het bewust achterhouden van stukken door Ministers, gebrekkige toegang tot de rechter - mede als gevolg van het afbouwen van gesubsidieerde rechtshulp - een marginale toetsing door de rechter, hardvochtig handhavingsbeleid en nog veel meer. Maar, zoals ze in Rotterdam zeggen, zelfs een blind paard zou nog zien dat etnisch profileren en institutioneel racisme een cruciaal en onderbelicht aspect zijn in dit schandaal.
Kort overzicht Toeslagenschandaal
In 2019 publiceerden Trouw en RTL Nieuws over het terugvorderen van kinderopvangtoeslagen in 2014. De ouders kwamen daarbij in grote financiële problemen. In 2020 bleek dat de Belastingdienst tussen 2012 en 2015 werkte met risicoprofielen voor extra controles op de aangifte inkomstenbelasting. Het hebben van een tweede nationaliteit was een van de criteria waarop geselecteerd werd. Ook bleek dat de Belastingdienst 20 jaar lang een geheim registratiesysteem gebruikte, dat FSV heette. Meer dan 180.000 Nederlanders stonden op een lijst van mogelijke fraudeurs. Mensen die op deze lijst stonden waren hier niet van op de hoogte en konden zich er niet tegen verzetten.
Een parlementaire ondervragingscommissie onderzocht eind 2020 de gang van zaken rondom de kinderopvangtoeslagen. Het FSV-systeem werd uit de lucht gehaald. Dit alles leidde uiteindelijk, begin 2021, tot de val van Rutte III. De gevolgen voor getroffen burgers waren groot. Rond de 50.000 ouders hebben zich inmiddels aangemeld bij de Belastingdienst voor een integrale beoordeling van hun zaak omdat zij slachtoffer van het Toeslagenschandaal zijn. Ruim 1000 kinderen van ouders die de dupe waren van de toeslagenaffaire zijn tussen 2015 en 2020 uit huis geplaatst.
Afkomst, nationaliteit en religie
Deze week bracht nieuwe onthullingen. De Belastingdienst controleerde mensen met een ‘niet-westerse achtergrond’ vaker op fraude, niet alleen bij de controle op de inkomstenbelasting en toeslagen, maar ook bij de controle op (startende) ondernemers.
Het was, zoals hierboven beschreven, al bekend dat nationaliteit onderdeel uitmaakte van de risicoprofielen. De twee nieuwe rapporten (hier en hier) van onderzoeksbureau PWC laten echter zien dat de Belastingdienst ook expliciet selecteerde op afkomst, religie en ‘buitenlandse achternamen’. De voorbeelden zijn afkomstig uit de periode 2008 tot 2019. In de risicoprofielen staan selectiecriteria zoals: “allochtoon (niet westerse landgenoten)”, “van buitenlandse origine”, “ondernemers van allochtone afkomst” en “belastingplichtigen wier achternaam eindigt op …IC”. In de handleiding voor analisten die de eerste selectie van belastingaangiften aan de poort doen, staan aanwijzingen voor het beoordelen van frauderisico’s bij giften. Daarin worden nationaliteit, Islamitische organisaties en moskeeën genoemd als selectiecriteria.
Strijd tegen etnisch geladen risicoprofielen
In maart 2021 initieerde Controle Alt Delete een stembusakkoord over fraudebestrijding. In het akkoord spreken de ondertekenaars af dat zij zich tijdens én na de formatie er voor inspannen dat overheidsinstanties etniciteit niet langer gebruiken om fraude te bestrijden. Het akkoord werd ondertekend door de zittende partijen VVD, D66, GroenLinks, SP, PvdA, Partij voor de Dieren, DENK en 50 plus. Daarnaast is het ondertekend door aspirant-partijen Bij1 en Volt. Kort na de verkiezingen is het stembusakkoord als motie aangenomen in de Tweede Kamer. Alleen PVV, FVD, JA21 en SGP stemden tegen.
In februari 2022 startte een nieuwe parlementaire enquête naar fraudebeleid en dienstverlening. Bij een rondetafelgesprek, ter voorbereiding op deze parlementaire enquête, riep Controle Alt Delete op om tijdens het onderzoek óók aandacht te hebben voor discriminatie en racisme. Daar is gehoor aan gegeven. In de onderzoeksopzet wordt het gebruik van (discriminerende) risicoprofielen genoemd als een van de hoofddoelen van de enquête.
Onze visie: doorpakken
De Autoriteit Persoonsgegevens (AP) deed in 2020 onderzoek naar het Toeslagenschandaal. Volgens de AP was er geen discriminatie op ras, wel discriminatie op nationaliteit. Met de kennis van nu zat de AP er faliekant naast. De AP zou dit moeten erkennen en hier lering uit moeten trekken.
De onthullingen over de werkwijze van de Belastingdienst laten zien hoe etnisch geladen risicoprofielen er uit zien. Dezelfde werkwijze wordt overigens ook gehanteerd door de politie en de Koninklijke Marechaussee. Er moet daarom nu doorgepakt worden door het Kabinet, te beginnen met het uitvoeren van de motie die oproept om overheidsinstanties etniciteit niet meer te laten gebruiken om fraude te bestrijden.
Het registratiesysteem FSV (de “zwarte lijst”) is in februari 2020 uit de lucht gehaald, maar de beslisregels om het risico op fraude aan de poort in te schatten zijn niet gebonden aan FSV. Dat betekent dat het, vandaag de dag, nog steeds mogelijk is dat selectiebeslissingen genomen worden op basis van persoonskenmerken zoals nationaliteit, afkomst of religie. De onderzoeken van PWC sluiten niet uit dat dit niet langer gebeurt. De Minister moet de Kamer er van verzekeren dat dit niet meer gebeurt.
Volgens de Minister voor Fiscaliteit en de Belastingdienst was het “volkomen ontoelaatbaar” dat er geselecteerd werd op nationaliteit en uiterlijk voorkomen. De Minister wilde echter niet spreken van racisme. Met de kennis van nu zou het Kabinet de vraag moeten beantwoorden of dit soort selectiebeslissingen in strijd zijn met het discriminatieverbod. En als zij dat niet vinden, rijst de vraag wanneer iets dan wel in strijd is met het discriminatieverbod?