De politie stopt met preventief fouilleren. Als de politie tóch preventief gaat fouilleren, dan zouden er waarborgen moeten zijn voor gelijke behandeling bij het aanwijzen van een veiligheidsrisicogebied. Er moet een kwalitatieve en kwantitatieve monitoring van de preventief fouilleeracties uitgevoerd worden en de politie moet zich houden aan het wettelijke uitgangspunt dat preventief fouilleren ‘zonder aanzien des persoons’ gebeurt.
Preventief fouilleren is fouilleren zonder dat er een verdenking tegen de persoon in kwestie bestaat. Een burgemeester kan een gebied voor een bepaalde tijd aanwijzen als veiligheidsrisicogebied. De officier van justitie kan binnen zo'n gebied gelasten dat er preventief gefouilleerd wordt en vervoermiddelen en bagage onderzocht worden op de aanwezigheid van wapens. Burgers kunnen gefouilleerd worden zonder dat zij verdacht worden van een strafbaar feit.
Er zijn twee gronden waarop een preventief fouilleeractie ingezet kan worden: artikel 151b en artikel 174b Gemeentewet.
De effectiviteit van preventief fouilleren ligt rond de 2%. Dat betekent dat 2 op de 100 controles een wapen oplevert. Dit blijkt uit verschillende preventief fouilleeracties. Enkele recente voorbeelden zijn Zaandam en Rotterdam: de politie doorzocht in samenwerking met middelbare scholen duizenden schoolkluisjes in Zaandam. Daarbij werden drie strafbare wapens gevonden. Ook controleerde de politie in Zaandam 3.038 mensen, waarbij 74 wapens in beslag werden genomen. Dat is een opbrengst van 2,5%. In Rotterdam controleerde de politie in 2017 meer dan 10.000 mensen, dan leverde 210 wapens op: een opbrengst van 2%.
Niemand weet hoeveel wapens er in omloop zijn in een bepaalde stad. Om te beoordelen of preventief fouilleren effectief is moet er zicht zijn op hoeveel wapens er nú in omloop zijn, zodat er gemeten kan worden hoeveel procent minder wapens er zijn ná de acties. Aangezien niemand weet hoeveel wapens er in omloop zijn, is deze doelstelling (wapens van straat halen) onmeetbaar.
Overigens is de logica van preventief fouilleren onverslaanbaar. Veel wapens gevonden? Het werkt: de stad is veiliger geworden door wapens van straat te halen! Geen wapens gevonden? Het werkt: de stad is veiliger geworden omdat iedereen zijn wapens thuis laat. Preventief fouilleren is altijd prijs.
Het is onbekend of preventief fouilleren helpt om wapenincidenten te verminderen. Om dit te meten, moet er een heldere onderzoeksopzet zijn met een duidelijk en meetbare doelstelling. Tevens moet er een nulmeting gedaan worden. Die nulmeting moet plaatsvinden in de héle stad, net als de 1-meting. Veiligheidsrisicogebieden zijn vaak kleine gebieden in een grote stad, waarin mensen zich gemakkelijk verplaatsen.
Bij preventief fouilleren is er een groot risico op etnisch profileren terwijl de opbrengst van preventief fouilleren laag is. Uit onderzoek van Amnesty International blijkt dat het risico op etnisch profileren bij preventief fouilleren groot is. Als in het veiligheidsrisicogebied dat wordt aangewezen een hoog percentage inwoners een migratie achtergrond heeft, dan versterkt dit het risico op etnisch profileren nog verder.
Preventief fouilleren is als extra bevoegdheid ook niet nodig. De politie heeft al de bevoegdheid om te controleren op wapens. Artikel 50 en 51 van de Wet Wapens en Munitie geeft de politie nu al de bevoegdheid om mensen, bagage en voertuig te fouilleren op wapens als er “redelijkerwijs” een aanleiding is. Dan kan bijvoorbeeld als er op die locatie iets gebeurd is met een wapen, of als er concrete informatie is dat iemand een wapen heeft. Als er over bepaalde scholen informatie is dat er wapens in omloop zijn, lijkt de wet dus nu al voldoende mogelijkheid te bieden.
De logica van preventief fouilleren is onverslaanbaar. Veel wapens gevonden? Het werkt: de stad is veiliger geworden door wapens van straat te halen! Geen wapens gevonden? Het werkt: de stad is veiliger geworden omdat iedereen zijn wapens thuis laat.
Idealiter: stop met preventief fouilleren. Ga informatiegestuurd te werk en organiseer wapeninleveracties. Zet de politie in voor zaken waarvoor burgers al aangifte hebben gedaan en die op de plank blijven liggen vanwege een capaciteitsgebrek.
Een alternatief is informatie gestuurd te werk gaan. We sluiten ons aan bij wat VVD burgemeester Van Zanen uit Den Haag zegt: Hij noemt het een "zwaar middel omdat het inbreuk maakt op de privacy en lichamelijk integriteit van burgers. Dit vraagt om terughoudendheid en zorgvuldigheid." Van Zanen concludeert dan ook dat het “bij concrete signalen van wapenbezit de voorkeur verdient om de schaarse politiecapaciteit in te zetten om gericht te rechercheren en, waar nodig en mogelijk, op te treden op basis van het strafrecht. Dat is passender, effectiever en efficiënter dan aselecte fouilleeracties.”
In alle gemeenten werkt de politie met de persoonsgerichte aanpak. In grote gemeenten krijgen honderden jongeren extra aandacht van de politie. Hoeveel van de jongeren die landelijk in beeld zijn als verdachte van een steekincident, maken onderdeel uit van zo'n persoonsgerichte aanpak? Jongeren die al bekend zijn bij de politie vanwege wapenincidenten én die deel uitmaken van persoonsgerichte aanpak kunnen nu al gefouilleerd worden op grond van artikel 50 en 51 van de Wet Wapens en Munitie.
Amsterdam en Rotterdam organiseerden wapeninleveracties die een hoge opbrengst hadden. In Rotterdam werden in 2019 bij zo'n actie 250 wapens ingeleverd. In Amsterdam werden meer dan 300 wapens ingeleverd. In 2021 werden bij een landelijke inleveractie meer dan 3300 wapens ingeleverd.
Wettelijk uitgangspunt bij preventief fouilleren is dat dit ‘zonder aanzien des persoons’ moet worden gedaan. Dat impliceert dat de politie in principe iedereen zou moeten fouilleren. Er zijn vrijwel altijd meer mensen dan politieagenten en daarom moet de agent keuzes maken: de politie moet selecteren. Als er werkelijk zonder aanzien des persoons gewerkt wordt, moet de politie aselect fouilleren, bijvoorbeeld elke 3e of 5e persoon. Duidelijke richtlijnen over hoe de politie dit moet doen bestaan echter niet, met als gevolg dat (on)bewust geselecteerd wordt op huidskleur of afkomst.
Als de politie tóch preventief gaat fouilleren, dan zouden er waarborgen moeten zijn voor gelijke behandeling bij het aanwijzen van een veiligheidsrisicogebied. Er moet een kwalitatieve en kwantitatieve monitoring van de preventief fouilleeracties uitgevoerd worden en de politie moet zich houden aan het wettelijke uitgangspunt dat preventief fouilleren ‘zonder aanzien des persoons’ gebeurt.